ضرورت استقرار فرهنگ ایمنی در سازمانها و شرکتهای صنعت برق
ایمنی و حفاظت از جان کارکنان سازمانها و شرکتهای مختلف صنعت برق یکی از مسایل زیربنایی را تشکیل می‌دهد. بحث ایمنی - به اعتقاد بسیاری از کارشناسان - به عنوان یک مفهوم و معنای فرهنگی باید مورد توجه قرار بگیرد و از نظر این کارشناسان باید به صورت یک فرهنگ عمومی درآید. در مقاله زیر که به وسیله علی‌اکبر صادق‌آبادی نوشته شده بحث ایمنی در صنعت برق مورد تجزیه و تحلیل قرار گرفته است.پیشرفت روزافزون صنعت و ساختن ماشین‌آلات و تجهیزات جدید، ابداع روشها و دستیابی به مواد شیمیایی و ترکیبات نو، اختراعات و اکتشافات در علوم مختلف و یافتن سموم و اشعه‌های قوی اهمیت و ضرورت رسیدگی به ایمنی را بیشتر نمایان می‌کند. کارکنان صنایع نیاز دارند که در محیطی سالم و ایمن کار کنند و خانواده‌ها نیز میل دارند بدون اضطراب به تربیت فرزندان بپردازند. کارفرمایان علاقه‌مند هستند که سرمایه‌گذاری آنها به سود مطلوب و مستمر برسد. جامعه اصرار دارد که از نیروهای دانشمند و متخصص خود نگهداری کند و سیاستمداران نیز علاقه‌مند هستند که‌کشورشان‌بدون خسارت و بحران مسیر ترقی و تعالی را طی کند. در مجموع تمامی تصمیم‌گیرندگان جامعه، کارکنان، تأمین‌کنندگان، نیروهای خدمات عمومی، تولیدکنندگان و همه قشرهای جامعه میل ندارند دچار حادثه شوند اما گاهی به عللی خودشان به دنبال حادثه می‌روند و گاهی نیز در اثر رفتارهای ناایمن و خطرناک دیگران دچار صدمه و خسارت می‌شوند. ایمنی و فرهنگ عمومی تعاریف و مفاهیم ایمنی هدف اصلی ایمنی تکنیک‌های ارزیابی خطر درخت تجزیه و تحلیل خطا-Fault Tree Analysisدر این روش از کل به جزء علل ایجاد حوادث مورد بررسی قرار گرفته و برای رفع علل مذکور راهکارهای علمی و عملی داده می‌شود. درخت علل ارتباطی درون فرآیند و ارتباط آن با ایمنی-Cause Tree Mediaدر این روش، هر حادثه‌ای با توجه به نوع ارتباط و عملکرد آن در سیستم ارزیابی می‌شود و رابطه بین عملکردها را بطور انفرادی در رابطه با یکدیگر در ایجاد حادثه بررسی و ارزیابی می‌شود. شکست و تجزیه و تحلیل آن-Failure Mode Effective Ananlysisاین روش، مطالعه اشکالات و تأثیر آن را در کل سیستم نشان می‌دهد. قانون ایمنی در ایران روشهای مؤثر در یادگیری ایمنی منبع: پایگاه اطلاع رسانی خدمات مهندسی صنایع برق و آب
ایمنی باید به صورت یک فرهنگ عمومی درآید. نمی‌توان برای هر نفری که کار می‌کند یک نفر مسؤول گذاشت که کار او را کنترل کند زیرا این کار به عقلانی است و نه اقتصادی.در مورد تاریخچه ایمنی باید گفت از اولین روزهای زندگی بشر، لزوم حفاظت از خود در مقابل بلایای طبیعی و حیوانات وحشی برای انسان آشکار و ضروری شد و با گذشت زمان تکامل تدریجی زندگی بشر و نحوه رویکرد او به محیط اطرافش، او را وادار کرد تا برای حفاظت از خود، غارنشین شود، از آتش استفاده کند و آن را همیشه روشن نگهدارد. انسان یاد گرفت دامداری و کشاورزی کرده، به طور گروهی زندگی کند و خانه بسازد. بشر آموخت ابزار، پناهگاه و قلعه بسازد. زره درست کند، چرخ را اختراع کرده و وسیله نقلیه بسازد. با شروع انقلاب صنعتی، ایجاد و توسعه کارگاههای چوب‌بری و سپس کارگاههای دیگر، به نیروی انسانی نیاز شدیدی پیدا شد و کارگران زیادی به کار گرفته شدند. حوادث کاری زیادی به وقوع می‌پیوست که خانواده‌ها دیگر اطمینانی به سالم برگشتن نان‌آور خانواده نداشتند. این بی‌اعتمادی به محیط کار تا آنجا پیش رفت که کارفرمایان برای نگهداری سرمایه‌‌های خود و کارگران برای امرار معاش خود به فکر چاره‌جویی افتادند. نتیجه این شد که اتحادیه‌های کارگری و کارفرمایی تشکیل شد و نخستین مقررات ایمنی به تصویب رسیده و لازم‌الاجرا شد. اتحادیه‌های کارگری و کارفرمایی از این قوانین و مقررات حمایت کردند. کارخانه‌ها دوباره رونق گرفت، حوادث ناشی از کار کاهش یافت و بار دیگر اعتماد به محیط کار بازگردانده شد.در حال حاضر همه کارگاهها و کارخانه‌های صنعتی در جهان دارای قوانین و مقررات ایمنی خاص صنعت خود هستند و با نظارت مدیریتی، ایمنی، بازرسی کار و فعالیتهای بازدارنده و تشویقی سعی بر این است که هیچگونه حادثه‌ای به وقوع نپیوندند و کارکنان با خیال آسوده، کار مولد انجام دهند. از نظر قانون، کارفرمایان مسؤولیت مستقیم ایمنی کارکنان را به عهده دارند. کارفرمایان برای اطمینان از ایمنی کارکنان و سازمان خود فرد واجد شرایطی را به عنوان مدیر ایمنی و بهداشت سازمان خود تعیین و به کار می‌گمارند تا برنامه‌های ایمنی را ایجاد و به کار بسته و از سوانح ناشی از کار جلوگیری کند.
مفاهیم و تعریف ایمنی به شرح زیر است: نیروی انسانی : افراد آموزش دیده و متبحر در رشته‌های مورد نیاز سیستم را می‌گویند.
تجهیزات: به ماشین‌آلات ، تأسیسات و سایر اجزای سخت‌افزاری مورد استفاده در سیستم کار گرفته می‌شود.
قوانین، روشها و دستورالعمل‌ها: که به وسیله نیروی انسانی متبحر پیروی شده و اجرا می‌شوند.
وظیفه: نتیجه موردنظر از مجموعه عوامل و سیستم کار است.
فرآیند کار: توالی زمانی و مکانی تعامل انسان متبحر، تجهیزات، مواد، انرژی و اطلاعات در سیستم کار به شمار می‌آید.
فضای کار: حجمی که در سیستم کار به یک یا چند نفر برای انجام وظیفه اختصاص یافته است.
محیط کار: عوامل فیزیکی، شیمیایی، زیست شناختی، اجتماعی و فرهنگی که فضای فرد را احاطه کرده است که البته عوامل اجتماعی و فرهنگی در این استاندارد منظور نظر نیستند.
فشار کاری (یا بار خارجی): مجموع شرایط خارجی و خواسته‌ها در سیستم کار که در جهت بر هم زدن حالت فیزیولوژیکی و روانی فرد عمل می‌کنند.
تنش کار (یا عکس‌العمل‌های داخلی): تأثیر فشار کار بر روی شخص در رابطه با ویژگی‌ها و توانایی‌های فردی.
خستگی ناشی از کار: تظاهر عمومی یا موضعی غیر پاتولوژی ناشی از تنش کار که کاملاً با استراحت، بهبود حاصل می‌کند.
ایمنی: ایمنی به معنی سلامت، امنیت و آسایش است و از نظر تعریف عبارتست از میزان یا درجه دوری یا فرار از خطر، ایمنی کامل یعنی مصونیت در برابر هر نوع آسیب، جراحت و نابودی.
خطر: خطر به شرایطی اطلاق می‌شود که دارای ظرفیت آسیب‌رسانی و صدمه به کارکنان، خسارت به وسایل، تجهیزات، ساختمانها و از بین بردن مواد یا کاهش قدرت کارآیی در اجرای عملی از قبل تعیین شده باشد.
شدت خطر: عبارتست از یک توصیف طبقه‌بندی شده از سطح خطرات براساس پتانسیل واقعی یا مشاهده شده آنها در ایجاد جراحت، صدمه و یا آسیب.
احتمال خطر: امکان بروز شرایط خاص در یک وضعیت معین یا محیط کاری به شمار می‌آید.
حادثه: واقعه برنامه‌ریزی نشده و اغلب صدمه آفرین یا خسارت‌رسان است که انجام، پیشرفت یا ادامه طبیعی یک فعالیت با کار را مختل می‌کند و همواره در اثر یک عمل یا کار ناایمن یا شرایط ناایمن و یا ترکیبی از آن دو به وقوع می‌پیوندد.
شبه حادثه: رویدادهایی هستند که هر چند می‌توانند باعث صدمه و یا جراحت شوند اما به موارد فوق منجر نشده و به اصطلاح به خیر می‌گذرند.
هدف اصلی ایمنی، نگهداری و ارتقای سلامتی نیروی انسانی شاغل در سازمان است. کاربرد قوانین و مقررات ایمنی و حفاظت فنی ابزاری است برای دستیابی به هدف ایمنی، در ابعاد فنی، ایمنی تجهیزات و ماشین‌آلات نیز در نظر گرفته می‌شود زیرا همه عوامل تولید باید سالم باشند و بدون عیب و ایراد با هم و به طور هماهنگ کار کنند.بنابراین تعریف ایمنی این است که تمامی فعالیتهایی که به نوعی باعث دور شدن کارکنان از خطر و یا دور شدن خطر از آنها شود، ایمنی نام دارد. از سوی دیگر دور شدن تأسیسات و منابع از خطر و یا دور شدن خطر از آنها، در محدود کاربرد ایمنی قرار دارد. ایمنی در طراحی، نصب، راه‌اندازی، سرویس و نگهداری، بهره‌برداری، بهینه‌سازی و در مجموع در تمامی فعالیتها نقش کاهندة خطر و افزایش‌دهندة راحتی، آسایش و اطمینان را به عهده دارد. ایمنی یکی از مشخصه‌های کیفیت محصول و یکی از مشخصه‌های ارزشی کالا و خدمات است و بدون گنجاندن ایمنی در محصول (کالا و خدمات) از زمان شروع به طراحی، نمی‌توان سخنی از تضمین کیفیت و ضمانت محصول به میان آورد. ایمنی و کیفیت در حقیقت دو بال هستند که به محصول قدرت پرواز در آسمان بازاریابی را می‌دهد تا خود را به بازار هدف رسانده و ارزشمندی خود را ارایه کند. شرکتهای تولیدکننده در حال حاضر با نگرش به ابعاد مختلف برای تولید محصول، یکپارچگی عوامل را تحت یک مدیریت واحد و کارآمد مدنظر دارند و از آن به عنوان یکی از استراتژی‌های مهم خود تلقی، اعلام و اجرا می‌کنند.بهر صورت اجرای مقررات ایمنی در همه فعالیتها ضرورت قانونی دارد. برای فعالیتهای عادی روزمره مسایل ایمنی عمومی که عموم مردم با آنها سروکار دارند باید رعایت شود و در کارهای تخصصی و بیشتر صنعتی و مخاطره‌آمیز باید مقررات ایمنی تخصصی و فنی رعایت شود. ایمنی تخصصی هم یکی دیگر از موارد است با توسعه صنعت و ساخت ماشین‌آلات صنعتی، تعداد مواردی که باید رعایت شود بیشتر و بیشتر می‌شود تا آنجا که هر دستگاهی ایمنی خاص خود را نیز دارد که پایایی تولید کالا یا خدمات به رعایت موارد ایمنی عمومی و تخصصی آن دستگاه بستگی دارد و در صورت عدم رعایت مقررات گفته شده امکان وقوع حادثه زیاد است. کار با موتورهای برقی، آسیب‌های مواد، خطوط و تلمبه‌خانه‌های گازرسانی و نیازمند رعایت مقررات ایمنی فنی و تخصصی است و کسانی مجاز به کار با این دستگاهها و تجهیزات هستند که دوره آموزشی کار با دستگاه و دورة ایمنی کار با دستگاه را با موفقیت گذرانده باشند.
آنالیز مقدماتی خطر- Preliminary Hazard Analysisدر این روش ، حوادث اتفاق افتاده بررسی می‌شود. این روش در همة مراحل ساخت، تولید و بهره‌برداری استفاده می‌شود.
در قوانین و مقررات ایران به کارگیری و رعایت اصول حفاظت فنی و بهداشت کار مورد توجه قرار گرفته است. در قانون کار مصوب 1369، به منظور صیانت از نیروی انسانی و منابع مادی کشور، رعایت و اجرای ضوابط حفاظت و بهداشت کار از مرحله ساخت یا ورود تا نصب و راه‌اندازی ماشین‌آلات و نیز در جریان بهره‌برداری از آنها، مورد تأکید قرار گرفته و فصل چهارم قانون مزبور (مواد 85 تا 106) به این مهم اختصاص دارد. در این قانون (تبصره ماده 85) حتی کارگاههای خانوادگی نیز به رعایت اصول حفاظت فنی و بهداشت کار مکلف شده‌اند.در ماده 86 قانون مذکور، شورای‌عالی حفاظت فنی به عنوان مسؤول تهیه موازین و آیین‌نامه‌های حفاظت فنی، در نظر گرفته شده و در ترکیب این شورا دو نفر از استادان با تجربه دانشگاه حضور دارند که می‌توانند زمینه‌های لازم را برای به کارگیری آخرین پیشرفتهای دانش ارگونومی و به روز نگهداری اجرای این قانون فراهم‌آورد. همچنین طبق ماده 87، برای احداث کارگاههای جدید و یا هرگونه توسعه در کارگاههای موجود، تهیه برنامه کار و نقشه‌های ساختمانی و طرحهای موردنظر، از لحاظ پیش‌بینی در امر حفاظت فنی و بهداشت کار و اقدام صرفاً پس از تایید و تصویب وزارت کار و امور اجتماعی،الزامی است و بهره‌برداری از کارگاههای مزبور نیز منوط به رعایت مقررات حفاظتی و بهداشتی است. مواد 88 تا 90 نیز ناظر بر ساخت، ورود ، عرضه و بهره‌برداری از ماشین‌ها، دستگاهها، ابزار و لوازم کار با رعایت موارد ایمنی و حفاظتی مناسب و آیین‌نامه‌های مربوط و انجام آزمایشهای لازم توسط آزمایشگاهها و مراکز مورد تایید است. ماده 91 تأکید می‌کند که برای تأمین حفاظت، سلامت و بهداشت کارگران در محیط کار، باید وسایل و امکانات لازم تهیه و در اختیار آنان قرار گیرد و علاوه بر اجرای برنامه‌های آموزشی، مشارکت کارکنان نیز در این ماده مورد ملاحظه قرار گرفته و آنان مکلف به استفاده و نگهداری از وسایل حفاظتی و بهداشتی و اجرای دستورالعمل‌های مربوط شده‌اند. قانون پس از توجه به موضوع بیماریهای شغلی و وضع مقررات لازم ( ماده 92)، مجدداً در ماده 93، به منظور مشارکت کارکنان و نظارت بر حسب اجرای مقررات حفاظتی و بهداشتی در محیط کار و پیشگیری از حوادث و بیماریها، تشکیل کمیته حفاظت را مورد تأکید قرار داده است. در مواد بعدی، بازرسی کار و ضمانت‌های لازم برای تحقق اجرای مقررات مزبور، پیش‌بینی شده است. حتی در فصل یازدهم قانون مذکور که جرایم و مجازاتهای مربوط به تخلف از اجرای قانون کار، مورد توجه بوده است. بر جنبه‌های کیفری مربوط به تخطی از مقررات حفاظت فنی و بهداشت، به طور جدی تأکید شده و در بسیاری از موارد، جزای حبس و جرایم نقدی نسبتاً سنگین، در نظر گرفته شده است.
آموزش و یادگیری ایمنی
دانش ناکافی نیروی انسانی در مورد استفاده بهینه از وسایل کار، شرایط و محیط کار نامناسب، تنش‌های مختلف ناشی از گرمای هوا و عصبیت به ویژه در فصل تابستان، نیروی انسانی را مستعد بی‌احتیاطی و انجام رفتارهای ناصحیح و ایجاد سوانح می‌کند.استفاده از چرخه‌های یادگیری و توجه به ایمنی و مؤلفه‌هایی چون تجربه، تقلید، دقت، تجربه، تحلیل و درک، کشف، عکس‌العمل، تفکر، تمرکز، بصیرت و یادگیری، کسب قابلیت انتقال دانش و تجربه عملی، تکرار و تمرین، به کسب مهارت می‌انجامد و رعایت اصول ایمنی بیشتر شده و بهبود محیط کار و سازگار کردن عوامل کار با ساختار و فیزیولوژی نیروی انسانی، امکان بروز خطاهای انسانی و وقوع سوانح در انجام فعالیتهای کاری را کمتر خواهد کرد. بنابراین به نظر می‌رسد که استفاده از چرخة یادگیری مناسب به کاهش سوانح ناشی از کار کمک می‌کند. استفاده از چرخه یادگیری تجربی به یادگیری بهتر و عدم فراموشی مطالب و مهارتهای درک شده انجامیده و فرد یادگیرنده رفتارهای صحیح مورد نیاز را در محیط کار از خود بروز خواهد داد. با در نظر گرفتن نقش چرخة یادگیری تجربی در بهبود رفتارهای شغلی و بهبود محیط کار و ایجاد شرایط مناسب کار، می‌توان رفتارهای ناصحیح و عوامل محیطی مؤثر در ایجاد سوانح ناشی از کار را کاهش داد تا سوانح کاهش یابد.قابلیت تغییر در رفتار از راه فراگیری فنون ایمن و مناسب و به کار بستن مداوم فنون و روشهای جدید امکان‌پذیر است. البته حتی برنامه‌های آموزش مدرن زمانی موفق می‌شوند که خود شخص یادگیرنده شخصاً قانع شده باشد که فراگیری فنون جدید و ایمنی به نفع اوست، در مورد مسایل آموزشی، انجام بازآموزی ضرورت خواهد داشت زیرا در غیر این صورت ممکن است برخی از رفتارهای بهبود یافته به صورت عادات سابق باز گردند.یکی از امور اساسی برای اجرای اثربخش برنامه‌های ارگونومی، امر آموزش است که موردنیاز همة کارکنان سازمان‌است. در یک برنامه آموزشی مؤثر مواردی از قبیل چگونگی کنترل عوامل حادثه‌ساز روشهای پیشگیری، اهمیت گزارش سریع مشکلات و وقایع، گنجانده می‌شود. استفاده از ابزار تکنولوژی آموزشی مانند نمایش‌های تصویری و القای روشهای صحیح و مناسب برای انجام کارها و نیز اجرای برنامه‌های دوره‌ای بازآموزی، بازدهی مطلوبی خواهد داشت. تجزیه و تحلیل مخاطرات شغلی و عوامل تشکیل‌دهندة محیط کار و مشخص کردن فعالیتهایی که ممکن است موجب بروز حوادث و آسیب دیدگی شوند اهمیت دارد. به این منظور، طراحی و بهره‌گیری از سیستم اطلاعاتی مربوط، بایگانی و طبقه‌بندی آمار و اطلاعات حوادث و آسیب‌دیدگی‌ها، تسهیل‌کننده اجرای امور است. آموزش حین کار: این آموزش در محل اصلی کار و روی دستگاههای واقعی و در زمان کار، به وسیله سرپرست مستقیم انجام می‌شود و به وسیله سرپرست و یادگیرنده ارزیابی و بازنگری می‌شود. آموزش مذکور تا دستیابی یادگیرنده به تبحر کامل و توانمندشدن برای مستقل کار کردن ادامه می‌یابد.
بنچ‌مارکینگ یا یادگیری از دیگران: بنچ‌مارکینگ عبارتست از بررسی و جست‌وجوی مداوم و یا یادگیری ناشی از تجربه که باعث می‌شود افراد و سازمانها به کشف و شناسایی بهترین شیوه‌های عمل موجود در صنعت بپردازند، نتایج به دست آمده از این کشف و شناسایی را تجزیه و تحلیل و بر مبنای این تجزیه و تحلیل به اتخاذ تصمیم‌هایی بپردازند و در نهایت تصمیم‌ها را اجرا کنند.
یادگیری مستقیم: کارکنان در تلاش برای افزایش اطلاعات و مهارتهای خود در فرآیندهای آموزشی و یادگیری به خودآموزش و ارتقای دانش و مهارت خود می‌پردازند. سازمان نیز در این فرآیندها به سازمان یادگیرنده تبدیل می‌شود.
یادگیری غیرمستقیم یا یادگیری از دیگران: بنچ‌مارکینگ مصداق عینی یادگیری از دیگران است. فرآیند بنچ‌مارکینگ با شناسایی و تشخیص بهترین افراد و سازمانهای مطرح در صحنه و بطور همزمان شناسایی دقیق و کامل سازمان خویش شروع می‌شود و با کاربرد یافته‌ها و نتایج به دست آمده از فرآیند بنچ‌مارکینگ پایان می‌گیرد.
یادگیری از تجربه: به طور سنتی، یادگیری با خواندن کتابها، شرکتها در دوره‌ها و سخنرانی همراه بوده است. به هر حال، یادگیری واقعی نه تنها در مورد کسب اطلاعات، بلکه علاوه بر آن در درگیر شدن با آن و مجموعه‌سازی آن است به طوری که نه تنها بر روی فکر کردن تأثیر بگذارد بلکه رفتارها نیز تغییر دهد
