ایمنی مواد شیمایی  

-1- برنامه ایمنی شیمیایی چیست؟

برنامه بین‌المللی شیمیایی از سال 1980 در برنامه بهداشت محیط ملل متحد ILO سازمان جهانی کار و WHO تدوین و به مورد اجرا درآمد.

پیشگیری و مدیریت اثرات مضر کوتاه مدت و بلند مدت مواد شیمیایی بر روی انسان و محیط زیست از تولید، استفاده تا انهدام آن را ایمنی شیمیایی گویند. در سال 1992 با علم به این که مدیریت مواد شیمیایی لازمه توسعه پایدار است. در دستور کار فعالیت‌ای خود در زمینه مدیریت صحیح مواد شیمیایی را با دیدگاه زیست محیطی مشخص و شش محور زیر را مدنظر قرار داد:

1) گسترش و سرعت بخشیدن به ارزیابی بین‌المللی خطرات احتمالی مواد شیمیایی و سموم

2) هماهنگی در طبقه‌بندی مواد شیمیایی و الصاق برچسب بر ظروف حاوی مواد شیمیایی و سموم

3) تبادل اطلاعات در زمینه مواد شیمیایی و خطرات احتمالی این مواد

4) تدوین برنامه‌های کاهش خطرات احتمالی

5) افزایش ظرفیت‌ها و قابلیت‌های ملی برای مدیریت مواد شیمیایی

6) جلوگیری از حمل و نقل بین‌المللی و غیرقانونی تولیدات سمی و خطرناک

دلیل اصلی توجه به مدیریت مواد شیمیایی بستگی به این حقیقت دارد که این مواد اثرات مضر خود را بر روی محیط  انسان می‌گذارند خصوصاً در توسعه زندگی مدرن، از طرفی استفاده پایدار از مواد شیمیایی به منظور تأمین اهداف اجتماعی  اقتصادی جامعه جهانی امری اساسی است.

مدیریت مواد شیمیایی

نیل به مدیریت صحیح مواد شیمیایی با هدف کاهش مخاطرات و پیشگیری از عوارض سوء در کلیه مراحل چرخة مادة شیمیایی انجام می‌پذیرد که شامل مرحله تولید یا واردات، انجام فرایند، نگهداری، حمل و نقل، توزیع کاربرد و دفع آن می‌باشد. هدف از مدیریت صحیح مواد شیمیایی (ایمنی شیمیایی) حفظ سلامت انسانی و پیشگیری از عوارض سوء مواد شیمیایی بر محیط زیست می‌باشد.

اهداف ویژه برنامه‌ی ایمنی شیمیایی شامل موارد زیر است:

1- فراهم نمودن پایه‌های علمی جهت استفاده ایمن از مواد شیمیایی از طریق ارزیابی خطر برای محیط و انسان.

2- ارتقاء قابلیت‌های ملی از طریق همکاری‌های تخصصی در جهت ارتقاء فوریت‌ها و حوادث شیمیایی و بررسی اثرات زیان‌آور تماس با مواد شیمیایی.

هدفازمدیریتصحیحموادشیمیایی (ایمنیشیمیایی) حفظسلامتانسانوپیشگیریازعوارضسوء (موادشیمیایی) برمحیطزیستاستکهبااقداماتزیرانجاممی‌پذیرد.

�ارتقاءآگاهی : بخش‌هایمختلفجامعهدرخصوصمخاطراتموادشیمیایی

�پیشگیری : اتخاذروش‌هاییبرایجلوگیریویابهحداقلرساندنآلودگیموادشیمیایی،حوادث،مسمومیت‌ها.

�کنترلومدیریت : موادشیمیاییکهبرایسلامتیومحیطزیست،درمراحلمختلفاستخراج،تولید،کاربرد،حملونقل،نگهداری (انبار) ورفع،مخاطرهآمیزمی‌باشندکهشاملآمادگیدرمواقعاضطراریوتواناییمقابلهبابروزحوادثنیزمی‌باشد. برایادامهبحثلازماستارتباطوتفاوتRiskوHazardبیانگردد.

Hazard (خطر) : عبارتاستازخاصیتذاتییکمادهشیمیاییکهدرصورتمواجهه،موجببروزعوارضسوءبرسلامتانسانومحیطزیستخواهدشد.

Risk (احتمالخطر) : عبارتاستازاحتمالرخداداثرسوءناشیازیکمادهشیمیاییبرانسانومحیطزیست،ودرجهاهمیتوبزرگیپیامدآناثرسوئیاستکهبدنبالخواهدداشت.

سیاست‌هایمدیریتموادشیمیایی (ایمنیشیمیایی) بدوندرنظرگرفتنسیاست‌هایکلانکشورنظیرتوسعهاقتصادی،بازرگانی،اموراجتماعی،تولیداتکشاورزیوسلامتعامهنمی‌تواندموردارزیابیقرارگیرد.

تجربهنشانمی‌دهدکهمدیریتصحیحموادشیمیاییمی‌بایستبازتابیازیکنگرشاحتیاطیوکاربردینمودنآنازنظراقتصادیبهگونهایباشدکهدرقالببرنامهملیگنجانیدهشود.

اطلاعاتایمنیفرآیند (Process Safety Information)

PSIشاملاطلاعاتکلیدرموردشیمیفرآیند،تکنولوژیفرآیندوتجهیزاتفرآینداستکهبرایاجرایمناسبمدیریتایمنیفرآیندونیزتجزیهوتحلیلخطراتموجوددرفرآیند،وجودایناطلاعاتحیاتیاست.

و در سهمرحلهموردبررسیقرارمیگیرند .

1 ـمخاطراتمربوطبهموادشیمیایی

2 ـتکنولوژیفرآیند

3 ـتجهیزاتفرآیند

تقسیم‌بندی آلاینده‌های شیمیایی

آلاینده‌های شیمیایی موجود در محیط کار را می‌توان از جنبه‌های مختلف نظیر حالت فیزیکی، ترکیب شیمیایی و یا اثرات فیزیولوژیک آنها تقسیم‌بندی نمود:

تقسیم‌بندی آلاینده‌ها بر اساس حالت فیزیکی

الف) گازها و بخارات که شامل مواد در حالت گازی و یا بخار است.

ب) مواد معلق rticalpa که شامل مواد در حالت گرد و غبار، مه، دود، دمه، مه دود و غیره می‌باشد.

گاز و بخار (Gas & Vapor)

گاز یک سیال است که با تأثیر مشترک افزایش فشار و کاهش دما می‌توان آن را به حالت مایع یا جامد درآورد، مانند کربن مونوکسید و هیدروژن سولفید.

آئروسل (Aerosol) پراکندگی ذرات در یک محیط گازی است در حالی که دود محصول گازی سوختن است که به علت حضور ذرات ریز، ماده‌ای زغالی قابل رؤیت می‌شود.

بخار شکل گازی ماده‌ای است که به طور عادی به حالت مایع یا جامد است و می‌توان آن را یا با افزایش فشار یا کاهش دما به این حالت‌ها بازگرداند، مانند کربن دی‌سولفید، بنزین، نفتالین و ید.

جنبه‌های زیست‌شناختی گازها و بخارها

جذب و نگهداری گازها و بخارهای استنشاق شده توسط بدن به وسیلة عواملی متفاوت از آنچه در مورد ذرات ریز عمل می‌کردند کنترل می‌شوند. انحلال‌پذیری در محیط آبی دستگاه تنفسی، عمقی را که گاز در آن نفوذ خواهد کرد، تعیین می‌کند. بدین ترتیب استنشاق مقدار اندکی آمونیاک یا گوگرد دی‌اکسید که بسیار انحلال‌پذیرند، بسته به غلظتی که دارند به حبابچه‌های ریه می‌رسند، در حالی که از اوزن و کربن دی‌سولفید نامحلول مقدار نسبتاً کمی در قسمت بالایی دستگاه تنفسی جذب می‌شوند. مقدار گاز یا بخاری که به دنبال استنشاق آن در جریان خون جذب می‌شود نه به ماهیت ماده بلکه به ویژه به غلظت آن در هوای استنشاق شده و سرعت دفع آن از بدن بستگی دارد. اگر غلظت یک گاز معین در هوایی که استنشاق می‌شود ثابت بماند، غلظتش در خون به حد معینی می‌رسد که قطع نظر از آنکه چه مدت استنشاق شده باشد، هیچ گاه از آن تجاوز نمی‌کند. برای مثال با استنشاق ppm100 کربن مونوکسید از هوا ظرف 4 تا 6 ساعت غلظت آن در خون به یک حد تعادلی برابر با 13% کربوکسی هموگلوبین می‌رسد. تنفس بیشتر کربن مونوکسید با همان غلظت، سطح کربن مونوکسید خون را هیچ بالا نمی‌برد، اما با افزایش غلظت کربن مونوکسید در هوا، در نهایت سطح تعادلی جدیدی حاصل می‌شود.

غبار (dust)

غبار از ذرات ریز جامدی تشکیل شده است که با ساییدن، خرد کردن، برخورد پیدا کردن، منفجر شدن و برشته کردن یا سایر شکل‌های انرژی از اصطکاک مواد معدنی یا آلی نظیر سنگ، فلز، زغال سنگ، چوب و دانه‌های گیاهی به وجود می‌آید. ذرات غبار تمایلی به تجمع ندارند مگر آنکه در معرض نیروهای الکتروستاتیکی قرار گیرند. این ذرات اگر قطرشان از چند دهم میکرون تجاوز کند، در هوا پراکنده نمی‌شوند، بلکه تحت تأثیر سنگینی فرومی‌نشینند. به عنوان مثال غبار سیلیس و غبار زغال سنگ را می‌توان ذکر کرد و غبار در اثر جدا شدن و شکستن مواد جامد و تبدیل آنها به ذرات کوچک تشکیل می‌شود و معمولاً در هوا برای مدتی شناور و معلق می‌ماند. اعمال مکانیکی مانند خرد کردن، اره کردن، شکستن، مته کردن، ساییدن، منفجر کردن و غیره باعث تولید گرد و غبار می‌شوند. این ذرات ممکن است بسیار ریز بوده و از ذرات قابل دیدن با چشم تا ذره‌بینی و فراذره‌بینی تغییر کنند. انتشار و پراکندگی ذرات گرد و غبار در محیط می‌تواند بر روی افرادی که با آن تماس می‌یابند اثر نامطلوب به جا گذاشته و عوارض وبیماری‌های گوناگونی ایجاد کند. عوارض و بیماری‌های حاصله به جنس گرد و غبار، اندازه ذرات، طول مدت استنشاق و حساسیت فردی بستگی دارد.

دوده (Smoke)

دوده در اثر سوختن مواد آلی مانند چوب، روغن، چربی، بافت‌های حیوانی، لاستیک و... تولید می‌شود و عبارت است از ذراتی که در اثر سوختن ناقص دارای مقدار زیادی کربن هستند.

دمه یا دود فلزی (Fume)

دود فلزی از ذرات جامدی تشکیل شده است که در نتیجه تراکم از حالت گازی به وجود آمده‌اند، مانند بخاری که از سطح فلزات مذاب برمی‌خیزد که غالباً با اکسایش همراه است. این دود میل به تراکم دارد و به صورت رشته‌ای یا خوشه‌ای تجمع و به هم پیوستگی پیدا می‌کند. قطر هر ذره کمتر از یک میکرون است. بخار سرب هنگام سرد شدن در هوا و اورانیم هگزا فلوئورید (UF₆) که به صورت بخار تصعید و هیدرولیز شده و اکسایش می‌یابد و به صورت دودی از اورانیم اکسی‌فلوئورید (UO₂F₂) درمی‌آید، مثال‌هایی از دود فلزی هستند. دمه یا دود فلزی عبارت است از ذرات فلزی جامد که از سطح فلز مذاب خارج شده و در هوا منتشر می‌شوند. تشکیل دود فلزی معمولاً با انجام یک واکنش شیمیایی مانند اکسیداسیون همراه است. ذرات دود فلزی بسیار کوچک‌اند و اندازه آنها معمولاً کمتر از یک میکرون (2/0 تا 3/0 میکرون) می‌باشد به همین دلیل، دودهای فلزی پس از استنشاق می‌توانند به سادگی به قسمت‌های پایینی شش‌ها (حبابچه‌های ششی) رسیده و سپس همانند گازهای تنفسی به داخل جریان خون سرازیر گردیده و عوارض شدید را ایجاد کنند. دودهای فلزی در اثر ذوب فلزاتی مانند سرب، کادمیوم، روی، آهن و... تولید می‌شوند و خطرهای آنها برای کارگرانی که در این صنایع کار می‌کنند بسیار زیاد است.

میغ (Mist)

میغ مرکب از قطرات ریز، مایع معلق است که از حالت گازی متراکم با افشانده شدن، کف کردن یا پاشیده شدن به حالت مایع درآمده‌اند. مثال‌هایی از میغ شامل میغ روغن، میغ کروم تریوکسید و رنگ افشانه شده می‌باشد.

مه (Fog)

مه از ذرات مایع متراکم تشکیل شده است که در آن اندازه ذرات از میغ درشت‌تر و معمولاً از 10 میکرون نیز بیشتر است. اشباع بخارآب در هوا مثالی از مه است.

مه‌دود (Smoge)مه‌دود یا اسماگ اصطلاحی است که از دو واژه مه و دود (فوگ و اسموک) برگرفته شده و به آلودگی‌های وسیع اتمسفری ناشی از آلاینده‌های صنعتی و منبع طبیعی اطلاق می‌شود. آلودگی هوا در شهرهای بزرگ اغلب از نوه مه‌دود است.

افشانه (Spray)

به کار بردن آئروسول‌ها، سوسپانسیون‌ها و یا امولسیون‌ها تحت فشار و به صورت پاشیدنی به نام افشانه شناخته می شود. در برخی صنایع، به ویژه در صنعت خودروسازی، رنگ‌آمیزی بدنه خودرو به روش افشانه انجام می‌گیرد و ماده رنگی به شکل ذرات بسیار ریز بر روی سط حپاشیده می‌شود. همچنین در کشاورزی و بهداشت مواد آفت‌کش و حشره‌کش‌ها به وسیله تلمبه سم‌پاش به صورت افشانه به مصرف می‌رسد.

امولسیون

امولسیون عبارت است از تعلیق ذرات ریز مایع در یک مایع دیگر که به کمک مواد امولسیون‌ساز انجام می‌پذیرد.

جنبه‌های زیست‌شناختی مواد در حالت ذرات ریز

اندازه و وسعت ذرات یک ماده ذره‌ای در بیماری‌های ریوی شغلی به ویژه در پنوموکونیوزیس (Pneunomoconiosis) نوعی بیماری شش است که به علت استنشاق دائمی ذرات فلزی یا معدنی محرک به وجود می‌آید، نقش مهمی دارد. قطر غالب ذرات مضر را کمتر از یک میکرون  می‌دانند، ذرات درشت‌تر یا در هوا آنقدر معلق نمی‌مانند که استنشاق شوند یا اینکه اگر شدند نمی‌توانند از مسیر پرپیچ و خم قسمت بالایی دستگاه تنفسی عبور کنند. افزون بر آن، به علل دیگری نیز ذرات ریزتر از ذرات درشت‌تر زیان‌آورترند. دراثر استنشاق ذرات ریز درصد بیشتری (احتمالاً تا ده برابر) از غلظتی که در معرض تنفس قرار گرفته است در شش‌ها می‌نشینند. افزون بر آن، معلوم شده است که ذرات ریز از شش‌ها مشکل‌تر کنده می‌شوند. این مقدار اضافی و زمان توقف بیشتر ذره، تأثیر زیان‌آور آن را افزایش می‌دهد. هنگام استنشاق، چگالی ذره نیز بر میزان فرونشستن و توقف مادة ذره‌ای در شش‌ها مؤثر است. ذراتی که چگالی بالایی دارند هنگامی که در دستگاه‌ تنفسی به طرف پایین میروند به این علت که جرم و درنتیجه اینرسی بیشترشان موجب می‌شود که به دیواره‌های دستگاه تنفسی بچسبد، مانند ذرات درشت‌تری که چگالی کمتری دارند، عمل می‌کنند. بدین ترتیب یک ذره اورانیم اکسید با چگالی 11 و 1 میکرون در دستگاه تنفسی مانند ذره‌ای با قطر چند میکرون عمل می‌کند و از این رو فرونشستن آن در ریه بیشتر از ذره‌ای با همان اندازه ولی چگالی کمتر است. عوامل دیگری که در سمیت ذرات استنشاق شده مؤثرند عبارتند از سرعت و عمق نفس و میزان فعالیت جسمانی که در حین تنفس انجام می‌دهیم. نفس عمیق و کند موجب می‌شود که مقدار بیشتری از ذرات در شش ها فرونشینند.

فعالیت جسمانی شدید نه فقط به علت تعداد بیشتر و عمیق‌تر نفس‌ها در همان جهت عمل می‌کند، بلکه گردش خون را نیز سریع‌تر کرده موجب میشود که انتقال بعضی از هورمون‌هایی که بر مواد مضر برای شش‌ها اثر زیان‌آوری دارند، به مقدار سمی برساند. دمای محیط نیز تأثیر سمی مواد استنشاق شده را تغییر می‌دهد. دمای بالا عموماً موجب بدتر شدن تأثیر می‌شود، دماهای زیر دمای معمولی نیز همان اثر را به میزان کمتردارند.

مشکلات ناشی از آلاینده‌های شیمیایی محیط کار

مشکلات ناشی از آلاینده‌های شیمیایی محیط کار از دو دیدگاه قابل بررسی است که باید این دید را در هنگام بررسی از هم جدا کرد؛ یکی برری با دید ایمنی است و دیگری با دید بهداشتی.

در ادامه به طور خلاصه مواردی را که در هر نوع بررسی بایستی به آنها توجه شود، آورده شده است.

بحث ایمنی مربوط به مخاطرات آنی و فوری و اضطراری مواجهه با مواد شیمیایی است. ریسک‌هایی که از لحاظ موارد ایمنی وجود دارند عبارتند از:

1- ریسک اول، مشکل آتش‌سوزی مواد (Flammable)

2- ریسک دوم، مشکل انفجاری مواد است. (Explosive)

3- ریسک سوم، مشکل سمی بودن مواد است. (Toxicity)

4- ریسک چهارم، مشکل خورندگی مواد است. (Corrosive)

5- ریسک پنجم، مشکل سوزانندگی مواد است. (Coustic)

مطابق استاندارد OSHA خطرات مواد شیمیایی در دو طبقه زیر می‌توان تقسیم نمود:

- خطرات ایمنی

- خطرات بهداشتی یا سلامتی

خطرات ایمنی مواد شیمیایی

خطرات ایمنی، یکی از دو کلاس اصلی خطرات مواد شیمیایی است که توسط استاندارد مواجهه OSHA پوشش داده می‌شود. دومین کلاس اصلی خطر، خطرات بهداشتی است.

در این بخش ما نگاهی به انواع مختلف خطرات فیزیکی و اطلاعاتی که شما برای استفاده ایمن از مواد نیاز دارید، خواهیم داشت، برای اینکه به شناسایی موادی که خطرات فیزیکی دارند کمک کنند. از علائم زیر استفاده می‌شود که اغلب برای نشان دادن این قسم خطرات به کار می‌روند.

موادی که علامت آتش را دارند.

- موادی که علامت آتش دارند به سه دسته تقسیم می‌شوند:

1- قابل اشتعال: می‌تواند مایع، جامد یا گاز باشد که به آسانی شعله‌ور شده و به سرعت می‌سوزند. مایع اشتعال نقطه اشعالی زیر 100 درجه فارنهایت دارد.

2- قابل احتراق: مشابه قابل اشتعال‌ها، اما به آسانی محترق نمی‌شوند، مایع قابل احتراق نقطه اشتعالی بالای 100 درجه فارنهایت دارد.

3- آتش‌گیر (Pyrophoric): مواد قابل اشتعالی که خود به خود با شعله‌ای «درونی» در دمای زیر 130 درجه فارنهایت می‌سوزند.

هرجایی که شما با موادی که علامت آتش دارند کار می‌کنید حتماً برچسب هشدار و روش کار ایمن آن را از MSDS مربوط بخوانید. مواد قابل اشتعال، قابل احتراق و آتش‌گیر را در معرض جرقه، شعله یا منابع حرارتی قرار ندهید همچنین شما نباید سیگار بکشید یا کبریت و شعله‌ای در مجاورت آن روشن کنید.

موادی که علامت انفجار دارند:

1-  مواد قابل انفجارها موادی هستند که مقدارزیادی انرژی به شکل گرما، نورو فشاری که ناشی ازانبساط مولکول‌های هوا است دریک دوره زمانی خیلی کوتاه آزاد می کنند.

2-  واکنش دهندگان با آب، با آب واکنش می دهند وممکن است منفجرشده یا مقدار زیادی گاز قابل اشتعال آزاد کنند مانند سدیم.

3-  واکنش دهندگان ناپایدار، موادی هستند که هنگام مواجهه با شوک، حرارت یا فشارمی توانند به سهولت با مواد دیگر واکنش دهند یا واکنش خود به خودی داشته باشند مانند پراکسیدها.

موادی که علامت شعله‌وری دارند

1-   اکسیدکننده‌ها: موادی که سوختن مواد دیگررا طی واکنش یا تغییرشیمیایی تسهیل می کنند.

2-   پراکسیدکننده‌های آلی: شامل اکسیژن وموادفعال دیگرمثل پراکسیدازهای قوی.

هنگامی که شما  با موادی که علامت شعله وری دارند کار می کنید حتما برچسب هشداروروش کار ایمن آن را از MSDS مربوطه بخوانید.

موادی که علامت سیلندردارند

بسیاری ازگازها مانند اکسیژن‌، نیتروژن و استیلن درفرآیندهای تولیداستفاده می‌شوند. به منظور حمل، ذخیره واستفاده ازاین گازها آنها را در مخازنی، تحت فشاربالا پر می نمایند که به این مخازن ، سیلندرگاز گفته می‌شود.

خطرات بهداشتی یاسلامتی

خطرات بهداشتی یکی ازکلاس های اصلی خطری است که توسط استاندارد مواجهه OSHA پوشش داده می‌شود، کلاس اصلی خطردیگرخطرفیزیکی است. دراین مبحث شما باروش استفاده ایمن مواد آشنا می‌شوید، برای کمک به شماجهت شناسایی موادی که دارای خطرات بهداشتی هستند، علائم زیراغلب استفاده می‌شود.

رابطه سمیت وخطر

از اصطلاح سمیت برای تشریح قابلیت مواد در ایجاد اثرات زیان آوردر بدن انسان استفاده می شود.

هرماده ای درمقدار معینی سم محسوب می شود حتی آب . اگرکسی به یکباره مقدارزیادی آب بنوشد، می‌تواند باعث مرگ آن فرد شود.

سمیت: قابلیت مواد در ایجاد اثرات زیان آور

    تعادلی بین سمیت و دوز ماده شیمیایی وجود دارد دوز مقدار یا غلظتی ازماده شیمیایی است که درصورت تماس فرد واردبدن وی می شود.

     افراد می‌توانند، در معرض مواد شیمیایی با سمیت کمتر ودوزبالاتر یا سمیت بالاترودوزکمتر بدون اثرات بیماری‌زایی قرار گیرند.

مواد شیمیایی مختلف خصوصیات و بیان سمیت متفاوتی دارند. مواجهه با مواد شیمیایی سمی، می‌تواند منجر به اثرات مختلفی شود که شدت آنها با توجه به راه مواجهه (تنفسی، پوستی و گوارشی) و میزان تماس، متفاوت خواهد بود.

بیشتر سموم به عنوان مواد شیمیایی خطرناک شناخته می‌شوند و داشتن اطلاعاتی در مورد غلظت و مقدار آنها حائز اهمیت است. از جمله اطلاعات مربوط به سموم می‌توان به دوز کشنده (LD5) غلظت کشنده (LC50)، حد آستانه مجاز TLV، حد مجاز تماس PEL، حد توصیه شده مجاز REL و محدوده بهداشتی ماده خطرناک (IDLH) اشاره کرد.

پتانسیل خطر، احتمال ایجاد اثرات زیانبار توسط یک ماده شیمیایی خاص برحسب دوز وارده به بدن است.

سمیت بالا، دوز پایین

برای مثال استن یک ماده شیمیایی فوق العاده سمی است اما شما می توانید به شکل ایمن با آن کارکنید به شرطی که دریک محوطه آزاد یا مکانی با تهویه مناسب  باشید جایی که دوزمواجهه شما خیلی پایین باشد، مثل چارت نشان داده شده، پتانسیل خطر کاربا استن دراتاقی با تهویه مناسب می تواند کم باشد.

سمیت پایین، دوزبالا

اجازه دهید مثال دیگری بیاوریم، گازنیتروژن دارای سمیت پایین است، نیتروژن درمقادیربالا درهوا پیدا می‌شود، بااین وجود اگرشما درمحوطه‌ای که تنها گازنیتروژن درآن وجود دارد محصورشوید به زودی به علت فقدان اکسیژن خواهید مرد. همانطورکه چارت نشان می دهد پتانسیل خطربهداشتی برای کاردریک اتاق پرازنیتروژن می‌تواند بالا باشد.

خطرات حاد بهداشتی

خطرات حاد بهداشتی آن سری تاثیراتی که بلافاصله بعد ازتماس با  ماده  مزبور بروز می کند .

برای مثال یک اسید قوی به طوراتفاقی روی دست شما می ریزد. بلافاصله دست شما را می سوزاند.

یا شما با یک حلال رنگ دریک محیط سربسته شروع به کار می کنید وفیوم های آن درشما احساس کسالت ایجاد می‌کند .

خطرات مزمن بهداشتی

خطرات مزمن بهداشتی،درطرف دیگر، موادی وجود دارند که تاثیرات آن ها بعداز سا ل ها یا دهه ها تماس با آن ماده مشخص می شود .

مثالی ازخطرات مزمن بهداشتی ، آزبست است. تاثیرات خطرناک آن روی افرادی که در تماس بیش ازحد با آزبست بوده اند بعداز سالها آشکار شده است که با تعدادی از بیماریهای ریوی کشنده ارتباط دارد.

انواع اصلی خطرات بهداشتی

هرماده شیمیایی که برای سلامتی مضرباشد دارای پتانسیل خطر بهداشتی نامیده می شود. مثالهای زیر مختصری از انواع اصلی خطرات بهداشتی است:

n     خطرخورندگی- باعث آسیب وسوختن بافتهای چشم وپوست که درتماس هستند می شود.

n     خطرتحریکات موقتی- باعث سرخی شدید والتهاب چشم وپوست درمعرض تماس می شود اما با آسیب بافتی غیردائمی.

n     خطرحساسیت زایی – باعث حساسیت پوستی و واکنش های ریوی می شود.

n     مواد بی نهایت سمی- حتی درغلظت های کم باعث اثرات زیان آورمی شود.

n     خطرسرطان زایی- باعث سرطان می شود.

n     ناهنجاری زاها-  باعث نقص وعیب درزمان تولد می شود.

n     خطرات ارگان های ویژه- ممکن است باعث آسیب سیستم ارگان های ویژه شود همانند سیستم خونی، کبد ، ریه ها، سلول های خونساز

علائم خطرات بهداشتی

علائم پزشکی، نشان عمومی است که برای شناساندن موادی که خطرات بهداشتی دارند بهکار می‌رود.

علائم پزشکی

شکل جمجمه و دو استخوان متقاطع در زیر آن علامتی است که برای قرن ها از آن استفاده می شده است . امروزه این علامت برای شناساندن مواد خطرناکی که سمی هستند به کار برده می شود.

این علامت برای شناساندن موادی  که خورنده هستند به کار برده می شود.

مواد خورنده در محل تماس با پوست و چشم باعث سوختگی و تخریب بافتها می شوند .

این علامت برای شناساندن موادی که فعالیت رادیواکتیو دارند به کار برده میشود .

این علامت برای شناساندن مواد خطرناک

 بیولوژیکی (مانند باکتریها ،ویروس ها ،... ) به کار برده میشود.

از میان راه‌های مختلفی که بدن در معرض مواد سمی قرار می‌گیرد، تماس پوستی از لحاظ کثرت صدمات حرفه‌ای مقام اول را دارد. جذب از طریق استنشاق در مقام دوم است، در حالی که جذب از راه دهان صموماً اهمیت کمتری دارد مگر آنکه به صورت جزئی درآید که از طریق استنشاق وارد بدن می‌شود یا آنکه ماده سمی خاصی در میان باشد. روشن است که بعضی از مواد از راه‌های چندگانه می‌توانند به بدن وارد شوند.

تماس پوستی (Skin Contact)

هنگام تماس ماده سمی با پوست، چهار حالت امکان‌پذیر است:

- پوست و لایه پیوسته به آن که حاوی غده‌های لیپیدی  عرق است به صورت مانع مستحکمی عمل می کنند و ماده سمی نمی‌تواند آنها را در هم بریزد، آسیب بزند یا در آنها نفوذ کند.

- ممکن است ماده سمی با سطوح پوستی واکنش داده موجب سوزش و خارش مقدماتی شود.

- ممکن است ماده سمی در پوست نفوذ کند و با پروتئین بافت‌ها جفت و جور شده موجب حساسیت پوست شود.

- ممکن است ماده از مسیر غده‌های چربی از پوست نفوذ کند، وارد جریان خون شود و به صورت سم برای بدن عمل کند.

به هر حال پوست معمولاً برای حفاظت بافت‌های زیرین بدن مانع مؤثری است و مواد نسبتاً معدودی به مقادیری که خطرناک باشند از طریق این مانع جذب می‌شوند. با وجود این، اگر پوست حتی به طور کوتاه مدت در معرض غلظت‌های زیاد مواد بسیار سمی نظیر پاراتیون و فسفات‌های آلی مربوط، تترا اتیل سرب، آنیلین و هیدروسیانیک اسید قرار گیرد، مسمومیت‌های جدی و حتی کشنده‌ای ممکن است روی دهد. افزون بر این، وقتی ماده‌ای با سمیت بالا از طریق قطعات پرتاب شده یا پارگی‌های پوستی یا زخم‌های باز به درون بدن نفوذ کند، تماس از طریق پوست نیز اهمیت می‌یابد.

استنشاق (Inhalation)

دستگاه تنفسی مهمترین راهی است که از طریق آن موادمضر وارد بدن می‌شوند. بیشتر مسمومیت‌های شغلی که بر ساختمان داخلی بدن تأثیر می‌گذارند از تنفس مواد پراکنده در هوا ناشی می‌شوند. این مواد با جا گرفتن در شش ها یا سایر قسمتهای دستگاه تنفسی ممکن است بر این دستگاه تأثیر گذارند یا اینکه به وسیله خون، لنف یا گلبول‌های سفید از شش‌ها به سایر دستگاه‌های بدن منتقل شوند.

نوع و شدت عمل مواد سمی بستگی به ماهیت ماده، مقادیر جذب شده، سرعت جذب، حساسیت فردی و بسیاری عوامل دیگر دارد. سطح نسبتاً عظیم شش‌ها (90 مترمربع سطح کل و 70 مترمربع سطح حفره‌ها) همراه با شبکه مویرگی (140 مترمربع) و جریان خون مداوم آن مواد سمی را به نحو شگفت‌انگیزی می‌شوید و بسیاری از آنها را با سرعت بسیار از شش‌ها جذب می‌کند. افزون بر این عمل، مواد متعددی وجود دارند که به لحاظ حرفه‌ای بسیار پرمصرف هستند و با جزء تشکیل دهنده‌ای از بافت شش ترکیب شده در خون حل نشده و به وسیله گلبول سفید منهدم نمی‌شوند. این مواد شامل بریلیم، توریم و تولوئن- 2، 4- دی ایزوسیانات (TDI) هستند. در این موارد که مقاومت در برابر انحلال و شست و شو  وجود  دارد، ممکن است سوزش، التهابف فیبروز، تغییرات خطرناک و حساسیت‌های آلرژیک ایجاد شود.

تقیسم‌بندی و هشدارهای ایمنی مواد شیمیایی سرطان‌زا (Carcinogen Chemicals)

از نظر ایمنی، باید در تماس با این مواد احتیاط‌های لازم را به عمل آورد. این مواد برحسب ضروری که به سلامت انسان وارد می‌آورند به سه دسته رده‌بندی شده‌اند.

1- مواد سرطان‌زا: این مواد تومورهای بدخیم را در بدن به وجود می‌آرود.

2- مواد غول‌زا: این مواد هنگام حاملگی، به علت تأثیراتی که روی جنین می‌گذارند باعث تولید مثل ناقص خواهند شد. بدین جهت هنگام حاملگی باید تا حد امکان از تماس با چنین موادی بر حذر بود و احتیاط‌های لازم را معمول داشت.

3- مواد جهش‌زا: این مواد بر روی ژن‌ها و نسل تأثیر می‌گذارد و باعث جهش یا موتاسیون در نسل بعدی می‌شود  ممکن است آثار ناشی از آن تا چندین نسل بروز کند.

افزون بر این ممکن است میان تأثیر بعضی از مواد سرطان‌زا و آشکار شدن اثر آنها مدت طولانی وجود داشته باشد. بنابراین در این حالت بسیار مشکل است که وجود سرطان را ناشی از این مواد دانست. پس رده‌بندی بالا کامل نیست چون ممکن است گروه جهش‌زاها درست مثل گروه اول و دوم عمل کنند. همچنین مواد سرطان‌زا را می توان برحسب قدرت تأثیر آنها به دو دسته‌ی مهم رده‌بندی کرد:

- آنهایی که تولید تومورهای بدخیم می‌کنند. مثل بنزن (Benzene)

- آنهایی که با توجه به آزمایش‌های انجام گرفته در حیوانات درست مانند سرطان‌زاها عمل می‌کنند و ممکن است در آن شرایط در انسان نیز سرطان ایجاد کنند. مانند دی‌آزومتان (Diazomethane)

دسته‌ی دیگری نیز وجود دارد که نمی‌توان مواد آن را در گروه سرطان‌زاها به شمار آورد. اما طبق اطلاعات جدید احتمالاً در تولید سرطان تأثیر دارند. مانند اتیلن‌اکسید (Ethylene oxide)

آزمایش‌های گوناگون نشان می‌دهد که گرچه بعضی از مواد شیمیایی در تولید سرطان بی‌اثرند، اما برحسب مطالعه‌های به عمل آمده باید با احتیاط با آنها در تماس بود. در جدول 2 نمونه‌هایی از مواد شیمیایی سرطان‌زایی که انسان در آزمایشگاه دائماً با آنها سر و کار دارد برحسب اثرات غلظت سرطان‌زاها رده‌بندی شده‌اند. همان طور که در این جدول ملاحظه می‌شود، بعضی از مواد با درصد وزنی 01/0 قدرت سرطان‌زایی زیادی دارند. افزون بر این مواد، مواد شیمیایی دیگری نیز هستند که براساس پژوهش‌های سرطان‌زایی که روی حیوانات انجام گرفته است حدس‌های زیادی درباره‌ی تأثیر آنها در ایجاد سرطان زده می‌شود. بنابراین بدون هیچ تأخیری باید روی آنها آزمایش‌ها ادامه یابد و احتیاط‌های لازم نیز هنگام کار با آنها همانند مواد سرطان‌زا به کار گرفته شود. پس باید در آزمایشگاه برحسب روش به دست آمده غلظت مواد شیمیایی را در محل کار دائماً زیر نظر داشت و اگر روش جدیدی بر اثر تجربه توصیه شد فوراً از لحاظ ایمنی شرایط لازم را به مورد اجرا گذاشت.نمونه‌هایی از این مواد استالدهید، استامید، کرومات قلیایی هستند. با توجه به نکات بالا، بهداشت و رعایت ایمنی بهترین وسیله‌هایی هستند که می‌توانند از اثر این مواد در انسان جلوگیری به عمل آورند. گاهی می‌توان بجای مواد بسیار خطرناک از موادی که اثر کمتری دارند و نهایتاً کم‌خطر هستند استفاده کرد. مثلاً بجای استفاده از بنزن، تولوئن یا زایلن را جانشین کرد. مواد زاید آزمایشگاه که ترکیباتی سرطان‌زا هستند نباید با مواد دیگر مخلوط شوند، بلکه ضروری است در ظرف‌های مخصوص و پوشیده نگهداری و سپس سوزانده شوند. شیشه‌های آنها باید با محلول کروم‌اکسید- سولفوریک اسید شسته شده و کاملاً تمیز شوند.

2-3- ارزیابی ریسک نیمه کمی

در شرکت کارخانه داروسازی داملران رازکدر خط تولید  که شامل تولوئن، بنزن و اسید نیتریک می‌باشد. به عنوان یک ماده برای شستشوی استفاده میشود

الف) میازن ریسک را در این وظیفه مشخص کنید.

ب) مفهوم این ریسک چیست؟

ج) به نظر شما چه اقدام اصلاحی باید صورت گیرد که ضریب ریسک در این فرآیند به مقدار ریسک پایین‌تری برسد با محابسات نشان دهید.

تجزیه فرآیند کاری

فرم 1 اعضای تیم ارزیابی: ایدا نایبی      کارخانه: داملران تاریخ ارزیابی: 11/11/1391                               واحد:تولید فرآیند وظیفه توصیف وظیفه تعداد کارمند مواد شیمیایی ضریب مخاطره    حضور پرسنل در خط تولید شستشو برای شست و شوی دستگاه ساعت مورد استفاده قرار می‌گیرد 3 نفر 3 5 3

تعیین ضریب مواجهه

فرم b2 (این فرم زمانی استفاده می‌شود که نتایج نمونه‌برداری از هوا قابل دسترسی نیست) فرآیند: وظیفه: مواد/ پارامتر ماده شیمیایی اول تولوئن ماده شیمیایی دوم گزایلن ماده شیمیایی سوم بنزین فشار بخار یا اندازه ذرات mm hg 22 mm hg  5/6- 6 mm hg  75 نسبت OT/PEL - - - میزان کنترل موجود کنترل ناکافی کنترل ناکافی کنترل ناکافی مقدار مورد استفاده در هفته - - - ساعات کاری در هفته 48 ساعت 48 ساعت 48 ساعت ضریب تماس ER - - -

تعیین درجه مواجهه (ER) با استفاده از شاخص مواجهه (EI)

در مواقعی که نتایج پائین هوا (نتایج اندازه‌گیری میزان مواجهه) موجود نباشد. (اندازه‌گیری نشده باشد) درجه خطر (ER) را می‌توان با استفاده از شاخص مواجهه (ER)  و یا استفاده از رابطه زیر بدست اورد.